Irak

Spis treści

Wnioski

Okres badawczy: 01.10.2021 – 30.08.2022

Źródłem największych prześladowań irackich chrześcijan po utracie terytoriów przez Państwo Islamskie (IS) są szyickie milicje wspierane przez Iran. W pierwszej połowie 2020 r. IS nasiliło ataki na ludność cywilną, infrastrukturę i siły bezpieczeństwa. Na kilku obszarach Regionu Kurdystanu w Iraku (IKR) Turcja kontynuowała naloty i operacje naziemne, wymierzone, jak twierdzili, w członków Partii Pracujących Kurdystanu (PKK – partia polityczna i ruch separatystyczny Kurdów tureckich). W czerwcu 2020 r., a także w maju 2021 r., w największej operacji Turcji na tym obszarze od 2015 r. zbombardowane zostały chrześcijańskie wioski, co zmusiło wielu chrześcijan do ucieczki. Chrześcijanie nie byli chronieni przez władze lokalne. Kościoły historyczne (Asyryjski Kościół Wschodu, Syryjski Kościół Ortodoksyjny, Syryjski Kościół Katolicki, Chaldejski Kościół Katolicki i Ormiański Kościół Ortodoksyjny) są poważnie dotknięte przemocą, nietolerancją i dyskryminacją, szczególnie ze strony wojujących grup islamskich i przywódców niechrześcijańskich. Spotykają się również z dyskryminacją ze strony władz państwowych. Kilka lat temu katolickie seminarium w Bagdadzie musiało przenieść się do IKR z powodu zagrożenia porwaniami i atakami ze strony bojowników islamskich. Kościoły ewangelikalne w Bagdadzie i Basrze stanowią cel ataków ze strony radykalnych grup islamskich i przywódców niechrześcijańskich, a także spotykają się z dyskryminacją ze strony władz. Chrześcijanie ze środowisk muzułmańskich doświadczają największej presji ze strony członków rodziny i często utrzymują swoją wiarę w tajemnicy. Ryzykują utratę praw do dziedziczenia oraz prawa lub możliwość zawarcia małżeństwa. Nawet w bardziej umiarkowanym islamskim IKR odejście od islamu wiąże się z ryzykiem. Zmiana przynależności kościelnej (np. przejście ze zgromadzenia prawosławnego do ewangelikalnego) jest często karana odmową przyznania praw. Przywódcy kościołów prawosławnych i katolickich odmawiają udzielania ślubów członkom kościołów ewangelikalnych.

Profil kraju w PDF

Poniższy profil kraju jest przetłumaczonym fragmentem z Country Dossier World Watch Research, działu badawczego Open Doors. Kompletne lub skrócone dossier w języku angielskim można pobrać tutaj.

  Profil kraju w PDF

  Skrócony profil w PDF

Spis treści

1. Tło

Autorytarny przywódca Saddam Husajn został obalony w 2003 r. w wyniku kampanii wojskowej pod dowództwem USA. W powstałej w ten sposób próżni władzy doszło do wybuchu przemocy na tle religijnym, zwłaszcza między muzułmanami sunnitami i szyitami. W krzyżowym ogniu tego konfliktu znaleźli się chrześcijanie. Antyzachodnie i radykalne nastroje islamskie nasiliły się po inwazji angielsko-amerykańskiej w 2003 roku, co przyczyniło się do łamania praw irackich chrześcijan. Z kraju zaczął odpływać strumień uchodźców, spotęgowany proklamowaniem kalifatu Państwa Islamskiego w czerwcu 2014 roku. Po odzyskaniu znacznej części terytorium IS w 2016 r. chrześcijanie zaczęli wracać do wyzwolonych, wcześniej w większości chrześcijańskich miast w pobliżu Mosulu, takich jak Kara Kusz. W grudniu 2017 roku ówczesny premier oświadczył, że siły irackie wyparły IS z terytorium Iraku. Jednak wpływy IS nadal utrzymują się w tym regionie. 

Reprezentacja polityczna chrześcijan jest bardzo niska (1-3%). Kilka partii szyickich utrzymuje bliskie relacje z Iranem. Rząd w Bagdadzie wywiera presję na islamizację Rządu Regionalnego Kurdystanu (KRG). Islam jest religią państwową i żadne obowiązujące przepisy nie mogą być sprzeczne z doktryną islamu. W kraju panuje atmosfera niestabilności i niepewności, zważywszy na konflikt religijny toczący się w parlamencie i na ulicach. Chociaż Irak jest narodem zróżnicowanym etnicznie i religijnie, społeczeństwo staje się coraz bardziej podzielone i zislamizowane. W miarę jak maleje populacja chrześcijan, maleją też ich wolności. Obejmuje to większą kontrolę, zamykanie sklepów w czasie ramadanu i naciski na chrześcijańskie kobiety, aby nosiły nakrycie głowy. Na terenie kraju działa ponad 40 różnej wielkości formacji milicji, które przyczyniają się do braku bezpieczeństwa wszystkich chrześcijan i naruszeń wobec konwertytów z islamu na chrześcijaństwo. Głównym graczem w obecnej sytuacji w irackim Kurdystanie jest Turcja. W 2022 roku Turcja kontynuowała operację wojskową w północnym Iraku, uniemożliwiając chrześcijanom powrót do swoich wiosek.

Większość irackich chrześcijan to katolicy chaldejscy; prawie 20% należy do Asyryjskiego Kościoła Wschodu. W IKR zarejestrowanych jest około 2.000 członków kościołów ewangelikalnych. Symboliczne kroki polityczne, takie jak ustanowienie w grudniu 2018 roku Bożego Narodzenia jako święta narodowego, spotkały się ze sprzeciwem władz islamskich, w tym Wielkiego Muftiego Bagdadu, który w kazaniu powiedział, że święta chrześcijańskie, takie jak Boże Narodzenie, są niedopuszczalne.

Spis treści

2. Sytuacja w różnych regionach kraju

Większość chrześcijan w Iraku mieszka na północy kraju, w Kurdystanie. Niewielu chrześcijan pozostało w Bagdadzie i Basrze. Sytuacja jest szczególnie trudna dla chrześcijan na południu i w centrum kraju. Chrześcijanie, z wyjątkiem niewielkich grup konwertytów z islamu, opuścili większość tamtejszych prowincji. Przemoc wobec konwertytów, szczególnie o podłożu klanowym i religijnym, jest silniejsza na obszarach arabskich niż kurdyjskich.

Spis treści

3. Kogo dotykają prześladowania?

Tradycyjne społeczności chrześcijańskie

Kościoły takie jak Asyryjski Kościół Ortodoksyjny, Chaldejski Kościół Katolicki lub Syryjski Kościół Katolicki oraz Kościół Ormiański doświadczają prześladowań ze strony radykalnych ruchów islamskich i niechrześcijańskich przywódców religijnych. Spotykają się również z dyskryminacją ze strony władz państwowych. W środkowym i południowym Iraku chrześcijanie często nie eksponują symboli chrześcijańskich, takich jak krzyż, ponieważ może to prowadzić do nękania lub dyskryminacji na punktach kontrolnych, na uniwersytetach, w miejscach pracy lub budynkach rządowych. W regionie Irackiego Kurdystanu chrześcijanie zazwyczaj mogą eksponować symbole religijne bez większych problemów. 

Społeczności konwertytów

W tej kategorii znajdują się chrześcijanie wywodzący się ze środowisk muzułmańskich lub konwertyci międzywyznaniowi z historycznych wspólnot chrześcijańskich, którzy obecnie praktykują w nietradycyjnych wspólnotach chrześcijańskich. Konwertyci z islamu doświadczają największej presji ze strony (bliższej i dalszej) rodziny. Często nie ujawniają konwersji w obawie przed przemocą ze strony rodziny, przywódców plemiennych lub członków lokalnej społeczności. Zmiana wyznania (np. przejście z kościoła prawosławnego do wspólnoty ewangelikalnej) jest często karana odmową przyznania praw lub utratą pracy. 

Nietradycyjne społeczności chrześcijan

Kościoły ewangelikalne, baptystyczne i zielonoświątkowe w Bagdadzie i Basrze są atakowane przez radykalne grupy islamskie i przywódców niechrześcijańskich, a także spotykają się z dyskryminacją ze strony władz. Chrześcijanie otwarcie deklarujący przynależność religijną regularnie stają się celem ataków w środkowym i południowym Iraku. W tym celu wykorzystywane są przepisy o bluźnierstwie, jeśli chrześcijanie są podejrzani o prowadzenie działalności wśród muzułmanów. Nie istnieją żadne ramy prawne, które pozwalałyby wspólnotom ewangelikalnym na założenie szkoły biblijnej lub rejestrację organizacji spoza Iraku.

Spis treści

4. Główne źródła prześladowań i dyskryminacji

Islamski ekstremizm

Chrześcijanie w Iraku doświadczają prześladowań ze strony sunnickich i szyickich muzułmanów niezależnie od ich pochodzenia etnicznego (kurdyjskiego, irańskiego i arabskiego). Pod wpływem ekstremizmu islamskiego narodziła się nowa świadomość islamska, która przyczynia się do postaw antychrześcijańskich w kraju, w tym w Irackim Kurdystanie na północy. W rządach Iraku i Kurdystanu rola islamu wzrasta w związku z rozwojem sytuacji w regionie. Niektóre partie szyickie utrzymują bliskie stosunki z Islamską Republiką Iranu, a w szczególności chrześcijańscy konwertyci z islamu donoszą, że są monitorowani przez irańskie służby specjalne na obszarach położonych blisko granicy z Iranem. Ogólnie rzecz biorąc, społeczeństwo irackie poddawane jest coraz większej islamizacji. Islamskie dogmaty i retoryka rządzą życiem codziennym, a islamscy przywódcy (zwłaszcza szyici) nadal wpływają na życie społeczne, religijne i polityczne. Znajduje to odzwierciedlenie w normach i praktykach społecznych dotyczących wszystkich obywateli Iraku i staje się punktem odniesienia dla niemuzułmanów. Wzrasta społeczna kontrola kobiet i nawet chrześcijanki w Bagdadzie i Basrze są zmuszane do zakrywania włosów, aby bezpiecznie poruszać się poza domem.

Ucisk klanowy

Tożsamość klanowa jest nadal bardzo silna dla społeczeństwa irackiego, zwłaszcza na obszarach dotkniętych przemocą na tle religijnym (głównie na terytorium kontrolowanym wcześniej przez IS). Tam, gdzie klanowość miesza się z islamem, będzie ona szczególnie dotykała chrześcijan ze środowisk muzułmańskich. Grupy etniczne i plemienne tworzą niekiedy własne programy polityczne. Chrześcijanie są łatwym celem. Przestrzeganie odwiecznych zwyczajów i tradycji plemiennych jest często ważniejsze niż przestrzeganie prawa państwowego, ponieważ plemiona są zazwyczaj ponad prawem.

Paranoja dyktatorska

Kolejne irackie rządy centralne dążyły do utrzymania się przy władzy bez względu na koszt, co nie sprzyjało społeczeństwu pluralistycznemu, w którym mniejszości religijne czułyby się mile widziane. Chrześcijanie w IKR skarżyli się na rzekome pogwałcenie prawa wyborczego w wyborach parlamentarnych w 2018 r., kiedy partie kurdyjskie i szyickie zajęły pięć miejsc kwotowych zarezerwowanych dla chrześcijan w Radzie Narodowej i wystawiły chrześcijańskich kandydatów, którzy nie zostali wybrani przez partie chrześcijańskie. Według doniesień urzędnicy państwowi na wszystkich szczeblach zastraszają chrześcijan i „zachęcają” ich do emigracji.

Korupcja oraz przestępczość zorganizowana

W całym Iraku szerzy się korupcja, której ofiarą padają chrześcijanie. Na obszarach zamieszkałych w większości przez muzułmanów, chrześcijanie, którzy chcą sprzedać dom, otrzymują zaledwie 60% jego wartości. Ziemia należąca do chrześcijan trafia w ręce muzułmanów, a co najmniej 70% nieruchomości pozostawionych przez chrześcijan, którzy uciekli z kraju, zostało bezprawnie zajętych przez zorganizowane grupy przestępcze, szczególnie w Bagdadzie. Pandemia COVID-19 jeszcze bardziej pogłębiła ten stan chaosu i korupcji.

Spis treści

5. Czym różnią się prześladowania mężczyzn i kobiet?

Kobiety

Chrześcijańskie kobiety regularnie cierpią z powodu nierównego traktowania w irackim społeczeństwie. Chrześcijańskie dziewczęta są celowe uwodzone przez muzułmańskich mężczyzn, aby nakłonić je do konwersji i małżeństwa. W niektórych regionach chrześcijanki decydują się na noszenie chust dla własnego bezpieczeństwa, ponieważ kobiety, które nie osłaniają włosów, mogą być obrażane, a nawet obrzucane kamieniami. Sprawcy porwań, gwałtów czy przestępstw na tle seksualnym najczęściej pozostają bezkarni. Konwertytki z islamu są narażone na areszt domowy, bicie, molestowanie seksualne i zabójstwa „honorowe”. Niezamężne kobiety zmuszane są do poślubienia muzułmanów i konwersji na islam. 

• Ograniczanie kontaktów społecznych/międzyludzkich
• Odebranie praw do opieki nad dziećmi
• Zakaz poślubienia chrześcijanina
• Dyskryminacja w edukacji
• Przemoc ekonomiczna w miejscu pracy/biznesie
• Zmuszanie do przestrzegania nakazów związanych z ubiorem
• Wymuszony rozwód
• Wymuszone małżeństwo
• Uwięzienie przez rodzinę/areszt domowy
• Celowe uwodzenie
• Śmierć
• Przemoc fizyczna
• Przemoc seksualna
• Przemoc słowna

Mężczyźni

Chrześcijanie często mają trudności ze znalezieniem zatrudnienia i czują się dyskryminowani w miejscu pracy. Ponieważ mężczyźni są często głównymi żywicielami rodziny, utrata pracy wpływa na życie całych rodzin. Konwertyci ze środowisk muzułmańskich są szczególnie narażeni na łamanie ich praw. W kulturze, która ceni honor, ryzykują, że zostaną wydziedziczeni przez rodzinę, będą szykanowani, a nawet mogą stracić życie. Powyższe czynniki zwiększają i tak już silną motywację do emigracji. Prześladowani są również przywódcy kościelni; choć w minionym okresie sprawozdawczym nie odnotowano przypadków uprowadzeń lub zabójstw przywódców, ryzyko takich zajść jest bardzo realne.

• Uprowadzenia
• Przemoc ekonomiczna w miejscu pracy/biznesie
• Wypędzenie z domu
• Zmuszenie do opuszczenia miasta/kraju
• Uwięzienie przez władze państwowe
• Śmierć
• Przemoc fizyczna
• Przemoc psychiczna
• Przemoc słowna

Spis treści

6. ŚIP: Perspektywa 5-letnia

Wykres: Wynik w zaokrągleniu.

Krótki opis zmiany wyniku i jej przyczyny

Wynik Iraku jest niższy o dwa punkty w porównaniu z ŚIP 2022. Główną przyczyną tego stanu rzeczy była mniejsza liczba zgłoszonych incydentów z użyciem przemocy. Ogólna presja na chrześcijan pozostaje wysoka. Chrześcijanie są maltretowani fizycznie i zmuszani do opuszczenia swoich domów. Domy i mienie należące do chrześcijan jest niszczone i konfiskowane. Wiele osób zaginęło w wyniku incydentów o tle religijnym, a ich los jest nieznany. 

Spis treści

7. Szczegółowe dane na temat przemocy i wywieranej presji

Poziomy przemocy i presji

Wykres: Wzorzec prześladowań dla Iraku.

Maksymalna liczba punktów dla każdej z sześciu kategorii wynosi 16,7 pkt. Łączna liczba punktów dla sześciu kategorii wynosi 100 pkt (6 x 16,7 = 100).

Przykładowe akty przemocy w opisywanym okresie sprawozdawczym

• Kurdyjska konwertytka została zamordowana w marcu 2022 roku kilka tygodni po tym, jak ujawniła konwersję w mediach społecznościowych i przygotowywała się do chrztu.
• Około 62 chrześcijan zaginęło w „kontekście prześladowań”. Ich zniknięcie ma związek z IS i sięga czasów ich rządów.

Życie prywatne

Osoby nawrócone na chrześcijaństwo ze środowisk muzułmańskich są w niebezpieczeństwie, jeśli ujawnią swoją wiarę lub spotkają się z innymi chrześcijanami. Zostaliby oskarżeni o apostazję i zdradę. Ogólnie rzecz biorąc, chrześcijanie, którzy rozmawiają z niechrześcijanami o swojej wierze, narażają się na zarzuty prozelityzmu oraz możliwe prześladowania i przemoc. Rdzenni chrześcijanie mogą eksponować symbole chrześcijańskie, chyba że mieszkają w bardzo konserwatywnych społecznościach islamskich.

Życie rodzinne

Kobiety nawrócone z islamu na chrześcijaństwo nie są uznawane za chrześcijanki i nie mogą legalnie wychodzić za mąż za niemuzułmańskich mężczyzn. Dodatkowo osoby zmuszone do przejścia na islam przez bojowników IS, w tym chrześcijanie, są teraz formalnie muzułmanami. Musieli oni stawić się w sądzie, aby zadeklarować przejście na islam i takie zapisy są teraz we wszystkich rejestrach prawnych. Zgodnie z art. 26 Ustawy o Narodowym Dowodzie Osobistym z 2015 r. dzieci poniżej 18 roku życia z jednym muzułmańskim rodzicem będą rejestrowane jako muzułmańskie, nawet jeśli matka jest niemuzułmanką, a dziecko urodziło się w wyniku gwałtu. W sprawach rozwodowych opieka nad dzieckiem zostanie z dużym prawdopodobieństwem przyznana muzułmańskiemu rodzicowi. Dzieci uznane za muzułmanów są zobowiązane do otrzymania islamskiej edukacji religijnej. Zgodnie z prawem wszystkie szkoły (również chrześcijańskie) muszą prowadzić regularne lekcje islamu z egzaminami; niezdanie tych egzaminów oznacza brak możliwości przejścia do następnej klasy.

Życie w społeczeństwie

Chrześcijańskie kobiety są zmuszane do zakrywania głów w Bagdadzie, Basrze, a nawet czasami na północy. Chrześcijańscy studenci skarżą się, że niektórzy muzułmańscy profesorowie uniwersyteccy celowo wyznaczają terminy egzaminów w czasie chrześcijańskich świąt. Asyryjskie szkoły twierdzą, że są dyskryminowane i nie otrzymują pełnego finansowania, do którego są uprawnione. Edukacja jest skoncentrowana na islamie i nie uwzględnia wkładu „innych” społeczności w historię Iraku. To rodzi mentalność, w której chrześcijanie są podporządkowani muzułmanom. Niektóre z oficjalnych programów nauczania w szkołach państwowych i na uniwersytetach określają nawet chrześcijan jako niewiernych i wrogów oraz nawołują do dżihadu przeciwko nim. Podczas wypełniania wniosku online o wydanie dowodu tożsamości wymagane jest podanie wyznania, a chip danych w dowodzie nadal zawiera dane dot. wyznania. Rezultatem tego jest dyskryminacja chrześcijan w zatrudnieniu. W parlamencie i rządzie jest kilku chrześcijan, którzy zajmują  wysokie stanowiska, ale na ogół chrześcijanie są niedostatecznie reprezentowani w instytucjach państwowych. Konwertyci mogą stracić pracę.

Życie w kraju

Zgodnie z konstytucją, Irak jest krajem islamskim i jego prawodawstwo musi być zgodne z islamem.  Prawo zezwala na konwersję na islam, ale nie zezwala ani nie uznaje konwersji z islamu na inne religie. Zgodnie z prawem, w przypadku małżeństw, w których jedno z małżonków jest muzułmaninem, prawo do rozwodu, opieki nad dziećmi i dziedziczenia przypada niemal automatycznie małżonkowi muzułmańskiemu. Na ogół chrześcijanie nie są dopuszczani do stanowisk na najwyższych szczeblach jak np. w przypadku sił zbrojnych. Niekiedy warunkiem awansu jest przejście na islam. Chrześcijanie regularnie padają ofiarą mowy nienawiści i kampanii oszczerstw w Internecie i w krajowych stacjach telewizyjnych. Większość sprawców przestępstw przeciwko chrześcijanom nie jest pociągana do odpowiedzialności. Rząd centralny nie jest w stanie kontrolować bojówek, szczególnie na Równinie Niniwy. Pomimo dużej liczby skonfiskowanych nieruchomości należących do chrześcijan (szacuje się, że 78% wszystkich nieruchomości należących do chrześcijan, którzy opuścili kraj), liczba osób postawionych przed sądem jest symboliczna.

Życie w kościele

Praca z młodzieżą jest dozwolona tylko w budynkach kościelnych i z udziałem młodzieży chrześcijańskiej. Zabrania się integracji konwertytów z lokalnym kościołem, z wyjątkiem niektórych kurdyjskich kościołów w IKR. Ze względów bezpieczeństwa oraz w poszukiwaniu anonimowości konwertyci często opuszczają rodzinne miasta i przenoszą się do dużych miast lub wyjeżdżają za granicę. Inwigilacja przez państwo jest zgłaszana głównie przez nowe wspólnoty.

Spis treści

8. Naruszenie zobowiązań i praw międzynarodowych

Irak zobowiązał się do przestrzegania i ochrony praw podstawowych w następujących traktatach międzynarodowych:

1. Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (ICCPR)
2. Międzynarodowy pakt praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych (ICESCR)
3. Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania (CAT)
4. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (CEDAW)
5. Konwencja o prawach dziecka (CRC)

Irak nie wypełnia swoich zobowiązań międzynarodowych, regularnie naruszając/nie chroniąc następujących praw chrześcijan:

1. Chrześcijanie, którzy dokonali konwersji z islamu są zabijani (ICCPR Art. 6)
2. Prawo zabrania konwersji z islamu (ICCPR Art. 18)
3. Chrześcijańscy konwertyci tracą prawo do opieki nad dziećmi i prawo do dziedziczenia (art. 26 ICCPR)
4. Dzieci konwertytów chrześcijańskich są rejestrowane jako muzułmanie i zmuszane do edukacji islamskiej (ICCPR Art. 18 i CRC Art. 14)
5. hrześcijańskie konwertytki są przymusowo wydawane za mąż za muzułmanów (art. 23 ICCPR; art. 16 CEDAW i art. 10 ICESCR)

Spis treści

9. Sytuacja innych mniejszości religijnych

Inne mniejszości religijne, które spotykają się z prześladowaniami, dyskryminacją i nietolerancją w Iraku to jezydzi, sunnici, kakai, sabejczycy, mandejczycy, bahaici, zaratusztrianie i żydzi. Zwłaszcza jezydzi doświadczyli straszliwych okrucieństw, początkowo pod rządami IS, a obecnie z rąk armii tureckiej, która przeprowadziła serię ataków lotniczych w regionie Sinjar, zamieszkiwanym przez jezydów. W 2021 roku siedem lat po ludobójstwie IS, los około 3000 jezydzkich kobiet, dziewcząt i chłopców był nadal nieznany. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że padli ofiarą handlu ludźmi w celu wykorzystania seksualnego, pracy przymusowej lub w celach terrorystycznych. 

Spis treści

10. Open Doors w Iraku

We współpracy z lokalnymi partnerami i Kościołami, Open Doors wspiera Kościół w Iraku poprzez następujące działania: 

• Obecność wśród osób potrzebujących pomocy. 
• Szkolenia (szkolenia dla osób dotkniętych traumą, szkolenie biblijne, szkolenie przywódców kościelnych i dla osób wywodzących się ze środowisk muzułmańskich). 
• Dystrybucję Pisma Świętego i literatury chrześcijańskiej oraz wspieranie tłumaczeń na język kurdyjski. 
• Projekty rozwoju społeczno-gospodarczego (takie jak mikropożyczki dla przesiedleńców wewnętrznych). 
• Pomoc strukturalną, np. naprawy/wyposażenie kościołów i działalności kościelnej. 
• Pomoc w sytuacjach kryzysowych (odbudowa domów i kościołów, na północy Iraku). 
• Wsparcie modlitewne. 

Spis treści

11. Módl się za Irak

• Módl się za rząd Iraku, aby chronił prawa chrześcijan i innych mniejszości religijnych.
• Módl się o pokój i stabilność, aby przesiedleni chrześcijanie mogli powrócić do swoich domów.
• Módl się o ochronę wszystkich chrześcijan oraz o to, aby byli umocnieni i zachęceni w wierze w Chrystusa.